Gen, genetik, fenotip, allel, baskın gen, çekinik gen, poligenik, epigenetik nedir? Kalıtım neye göre belirlenir? Genlerinize göre nasılsınız? Baskın gen ve çekinik gen arasındaki farklar nelerdir? Ebeveyn DNA’sı çocukları nasıl etkiliyor? Tüm bu soruların cevabına geçmeden önce bazı tanımları bilmemiz gerekiyor.
Gen: Ebeveynlerden çocuklara geçen ve belli bir özelliği yansıtan/aktaran kalıtım birimidir.
Genetik: Genlerin yapısını ve fonksiyonlarını inceleyen biyolojik bilim dalıdır.
Fenotip: Genetik ve çevresel etkenlerin birlikte canlının birçok fonksiyonunu ve dış görünüşünü etkilemesidir. Bireyin fiziksel özellikleri, davranışları, gelişimi vb.
Allel: Bir genin anne ve babadan gelen alternatif kopyalarından birisidir. Her bireyde biri anneden biri babadan gelen 2 (iki) gen vardır.
Baskın gen (dominant gen): Anne ve babadan aktarılarak aynı fiziksel özelliği etkileyen genlerden, fiziksel görünümü oluşturan (etkileyen) gendir. Örneğin kahverengi göz, baskın gen sebebiyle oluşan bir fiziksel özelliktir.
Çekinik gen (resesif gen): Baskın genin olduğu ortamda çekinik kalarak fenotip üzerinde etkisiz kalan gendir. Baskın gen bulunmadığı zamanlarda etkisini gösterir. Sarı saç rengi, çekinik gene bir örnektir.
Poligenik (çok genli kalıtım): Birden fazla gen etkisiyle oluşan fenotip ya da hastalıklar.
Epigenetik: DNA metilasyonu gibi DNA üzerinde gerçekleşen ve kalıcı olmayan düzenlemelerdir. Epigenetik etkiyle bazen genler aktive veya inaktive olabilir. Çevresel etkilerle de epigenetik değişiklikler olabilir. Sağlıklı olmayan bir beslenme biçimiyle bazı genler fonksiyon kaybına uğrayabilir. Sigara etkisiyle kanser genleri fonksiyon kazanabilir.
Kim Olduğunuzu Kalıtım Belirliyor
Kalıtım, fiziksel ve psikolojik gen karakterlerinin ebeveynlerden çocuklara aktarılmasıdır. Kalıtım birimi olan genler aracılığıyla içgüdüsel davranışlar dahi kalıtsal yolla nesilden nesile nakledilir. Halk arasında “aynı annesi, babasına çekmiş” gibi tabirler aslında kalıtıma işaret eder.
Genetik mirasımız, dış görünüşümüzden karakterimize, ruh halimizden hastalıklara kadar tüm hayatımızı etkiler. (Bkz. Sıradışı genetik farklılıklar) Bireyin fenotipi; baskın gen, çekinik gen, çoklu genler (poligenik) ve çevre etkisiyle belirlenir.
Kalıtımın babası olarak anılan Gregor Johann Mendel, 1860’larda bir organizmada karakteristik her bir özellik için iki gen çifti olduğunu buldu. Baskın ve çekinik genlerden oluşan bu gen çifti, doğacak çocuğun özelliklerini belirler. Çocuğun göz rengini belirleyen gen için anneden kahverengi göz alleli ve babadan mavi göz alleli alınabilir. Bu durumda baskın olan allel, gene etki ederek çocuğun o göz renginde doğmasını sağlar. Kızıl saç gibi çekinik gen özelliği taşıyan karakteristik bir yapının ortaya çıkması için çocuğun iki çekinik alleli alması ile mümkün olur.
Baskın Gen ve Çekinik Gen Arasındaki Farklar
Koyu renk saç, kıvırcık saç, ayrık kulak memesi, koyu renk göz, siyah ten, kalın dudaklılık, yüksek tansiyon, normal işitme ve uzun kirpik gibi karakteristik özellikler baskın genlerden kaynaklanır.
Açık renk saç, düz saç, yapışık kulak memesi, açık renk göz, beyaz ten, ince dudaklılık, normal tansiyon, doğuştan sağırlık ve kısa kirpik gibi karakteristik özellikler ise çekinik genler sonucunda meydana gelir.
Doğacak çocuğun genotipi AA, bb ve Ab şeklinde olabilir. A ve b fenotipleri birbirinden farklı ve çocuk Ab genotipine sahip iken fenotipi A oluyorsa, bu durumda A baskın, b ise çekinik gendir.
Her iki ebeveynin koyu renk gözlü olduğu durumda, çocukların aynı göz rengi ile doğma olasılığı %75’tir. Saç rengi ve yapısında da benzer oran görülür. Kıvırcık saç gibi baskın gen ve düz saç gibi çekinik gen çiftinden birer allele sahip olunduğunda, çocuğun saçları da dalgalı olacaktır.
Cilt rengi, poligenik bir kalıtımdır. Siyah ten karakteristiği baskın gen kaynaklıdır. Bu yüzden siyah tenli bir baba ile beyaz tenli bir annenin çocuğu da yüksek ihtimalle koyu ten ile doğacaktır. Ancak koyu ten ile açık ten allellerinin sayısı birbirini dengeliyorsa doğacak çocuklar, melez ten rengi ile doğarlar.
Genlerinize göre nasıl biri olduğunuzu buraya tıklayarak eğlenceli bir test ile öğrenebilirsiniz.
DNA’nızdaki Kodlar Çocuğunuzu Nasıl Etkiliyor?
Rusya’da geliştirilen genetik bir algoritma ile gelecekte doğacak çocukların nasıl görüneceği şimdiden belli oldu. DNA’mızdaki genetik kodlar, hem geçmiş kuşakların öyküsüne hem de gelecek nesillere ışık tutuyor. Peki anne ve babanın DNA’sı çocukları nasıl etkiliyor?
DNA’mıza işlenen kodlar, hem ebeveynlerimizden bize hem de bizim yaşantımızdan gelecek nesillere aktarılıyor. 1985 yılında Moskova Genetik Enstitüsü’nde bir DNA numunesi üzerinde gerçekleştirilen deneyde, DNA zincirinin biyomanyetik dalga saçma özelliği bulundu. Kuantum genetiği uzmanı Pyotor Garyaev’in “Telegonya Etkisi'' adlı iddiasına göre, doğacak çocuklar annenin ilk birlikte olduğu kişinin özelliklerini taşıyabilir. Bunun sebebi ise, yumurta hücrelerinin DNA hologramını belleğine kaydetmesi. Elbette ki DNA üzerine yapılan bu spekülatif yorumlar, genetik bilimi ilerledikçe açıklığa kavuşacaktır.
DNA’mıza işlenmiş baskın gen ve çekinik gen kodları; dış görünüşümüzü, karakter yapımızı ve hastalıklara yakalanma riskimizi belirliyor. (Bkz: Kalp Sağlığında Genetiğin Rolü) Genlerimiz sadece fizyolojik hastalıklara sebep olmuyor, aynı zamanda ruh hâlimizde de belirleyici rol üstleniyorlar. (Bkz: Psikolojik Hastalıkların Sebebi Genetik Mi?)
Genetik Miras Kaderiniz Mi Yoksa Seçim Şansınız Var Mı?
Genetik açıdan şanssız olduğunuzu düşünüyorsanız, bunu değiştirmek sizin elinizde. Eğer genlerinizden kaynaklı kalıtsal bir hastalık dışında yatkınlıklara bağlı risk altında olduğunuzu düşünüyorsanız, genetik test yaptırarak size özel kişiselleştirilmiş korunma yöntemleri ile sağlıklı bir süreç yaşayabilirsiniz.
Kalıtsal hastalıklar için ailede taşıyıcılık varsa ve çocuk sahibi olmayı düşünüyor ama çocuğunuzun genetik hastalıkları taşımasını istemiyorsanız, prenatal (doğum öncesi) ve preimplantasyon (gebelik öncesi) genetik tanı yöntemleriyle anormallikleri ve kromozomal düzensizlikleri öğrenebilirsiniz. Günümüzde sadece hamilelere değil, aynı zamanda hamilelik öncesinde de genetik testler yapılarak önlem alınabilmektedir.
Preimplantasyon Genetik Tanı konusunda deneyimli tıbbi genetik uzmanı Dr. Yaman Sağlam’a başvurarak konuyla ilgili daha ayrıntılı bilgi alabilir ve sizin genetik yapınızın geleceğini kontrol altına alabilirsiniz.
