Farmakogenetik nedir? İlaçlar, vücudumuzda nasıl etki eder? Genlerimiz, ilaçların yararını nasıl etkiliyor? Farmakogenetik ile ilaç tedavisinde kişisel tıp devrimi.

 

FARMAKOGENETİK NEDİR?

 

Günümüzde kişiselleştirilmiş tıp anlayışını temsil eden farmakogenetik biliminde, her bireyin ayrı bir genetik yapısı olduğu kabul edilerek çalışmalar yapılır. Farmakogenetik; hücrelerimizdeki fizikokimyasal özelliklerin ortaya çıkmasını sağlayan genomların (genetik talimat ve şifreler), ilaç etkileşimindeki rolünü inceleyen bir bilim dalıdır.

 

 

İLAÇLAR VÜCUDUMUZA NASIL ETKİ EDER?

 

İlaç alındığında, kan dolaşımına karışarak hedeflenen organa ulaşır. Demir içeren ve heme proteinleri olarak adlandırılan P450 Sitokrom ailesindeki özel enzimler (CYP), ilacın içindeki etken maddeleri tanımlar ve ardından parçalayarak kan dolaşımından uzaklaştırır. İlaç etkisi gösterdikten sonra böbrekler sayesinde vücuttan idrar yolu ile atılır. 

 

Kullanılan ilacın, vücutta ne kadar süre kaldığı önemlidir. İlaç, çok uzun süre vücutta kalmamalı ya da hızlı bir şekilde vücuttan atılmamalıdır. P450 enzim ailesindeki genler, ilaçların metabolize edilme süresinden sorumludurlar. Gereğinden fazla enzim üretimi durumunda, ilaç hızlı bir şekilde metabolize edildiğinden istenen fayda sağlanamaz. Aynı şekilde, enzimler az ya da hiç üretilmediği durumlarda, ilaç vücutta uzun süre kaldığı için istenmeyen toksik etkiler ortaya çıkar.

 

CYP enzimlerinin çalışma hızına göre kişiler 4 sınıfa ayrılır: PM (enzimler hiç çalışmaz), IM (enzimler yavaş çalışır), EM (enzimler normal hızda çalışır), UM (enzimler çok hızlı çalışır).

 

 

İLAÇ ETKİLEŞİMİNDE GENLERİMİZİN ROLÜ NEDİR?

 

İlaçlar; karaciğer, böbrek, akciğer ile ağız, yemek borusu, mide ve bağırsaktan oluşan gastrointestinal sistemde yer alan enzimler sayesinde metabolize olurlar. İlaçların metabolize edilmesini sağlayan P450 enzim sistemi, P450 gen ailesinde yer alan genlerimiz ile kodlanır. Vücudumuzda bugüne kadar tespit edilmiş en az 12, en fazla 50 tane P450 ailesinden gen bulunur. Bu genler, ilaç kullanımında genetiğe bağlı metabolik farklılıkların ortaya çıkmasına sebep olur. Farmakogenetik bilimi bu anlamda, kişiye özel ilaç tedavisi ve doz kullanımını en doğru şekilde yapabilmeyi amaçlar.

 

 

İlaçların etkileşimi, genetik yapımıza göre değişkenlik gösterir. Kullanılan ilaçların etkenliği, kişinin genetik yapısı ve metabolizmasına göre %20 ile %95 oranında artar veya azalır. Aynı ilacı kullanan iki kişiden birinde, ilacın eliminasyon ve metabolizmasında rol oynayan enzimler fazla olduğunda, ilaç çok çabuk sindirildiği için etkisi azalır. Aynı şekilde enzimler az olduğunda ise, kullanılan ilaç toksit etki oluşturarak istenmeyen sonuçlara sebep olur.

 

 

İLAÇ TEDAVİSİNDE FARMAKOGENETİK İLE KİŞİSELLEŞTİRİLMİŞ TIP DEVRİMİ

 

İlaçların istenen etkiyi sağlamaması, en pahalı tedavi şeklidir. Günümüzde hastalıkların tedavisinde, ya tanıya göre protokole uygun ilaç verilir ya da deneme yanılma yöntemi ile doğru ilaç bulunmaya çalışılır. Özellikle şeker hastalığı, alerji, romatizmal hastalıklar, hipertansiyon ve depresyon tedavisinde deneme yanılma yönteminin kullanılması, hem hastanın psikolojisini olumsuz etkiler hem de bütçesini zorlar. İlaç kan düzeyini görüntüleyen son teknikler sayesinde, körleme tedavi yöntemi yerine, klinik farmakogenetik testler yapılarak kişiye özel ilaç tedavisi uygulanmaya başlanmıştır.

 

Bireysel tıp devrimi olan farmakogenetik ile kişiye özel ilaç profili çıkarılarak tedavi uygulanır. Farmakogenetik profil çıkarma işlemi 3 aşamada uygulanır.

1. Genotipleme (DNA analizi) testleri ile ilaçlara yönelik genetik profil çıkarılır.
2. İlaç kan düzeyi ölçümü (TDM) ile genetik polimorfizm (genetik farklılıklar) ön tanısı yapılır.
3. Probe drug kullanımı ile fenotipleme analizi yapılır.

Dünya çapında her yıl milyonlarca insan, ilaç reaksiyonu sebebiyle hayatını kaybediyor. Farmakogenetik testler, ilaçların toksik etkilerini en az %80 oranında ortadan kaldırarak kişilerin en doğru şekilde tedavi edilmesini sağlar. Farmakogenetik çalışmaların 4 temel ilkesi vardır: doğru ilaç, doğru doz, doğru yöntem ve doğru süre. Kişiye özel tedavi planlaması kapsamında uygun etken madde seçimi, optimal dozun belirlenmesi, ilaç etkileşimlerini belirleme, yan etkilerin azaltılması ve tedaviye uyumun arttırılması amacıyla testler yapılır.

 

 

Genetik analizler ile kişiselleştirilmiş tıp tedavisi olan farmakogenetik, kişilerin hastalığı ne olursa olsun yan etkilere maruz kalmadan tedavi edilmesini sağlar. İşe yaramayan ilaçların uzun süre kullanımına bağlı vücut dengesinin ve ruh sağlığının bozulmasını engeller. Farmakogenetik testler ile kişisel tedavi kılavuzu olan ilaç pasaportu (DNA pasaportu) çıkartılır.

 

Farmakogenetik testleri, hayatınızda bir kere yaptırmanız yeterlidir. Çevresel dış faktörlerin, enzim aktivisindeki rolü dikkate alınarak farmakogenetik testlerde genotipleme ile fenotipleme analizlerinin birlikte uygulanması önemlidir. Aynı zamanda test sonuçları doğru yorumlanmalı ve bireye özgü ilaç etkileşim raporları hazırlanmalıdır.

 

Konuyla ilgili videolardan bir oynatma listesi oluşturdum. Buradaki linki tıklayarak izleyebilirsiniz.

İlaç kullanımında genlerinizin rolünü öğrenmek ve farmakogenetik test yaptırmak için bana e-mail gönderebilir ve genetik hastalıkları tanı merkezimizde kişiselleştirilmiş tanı ve tedavi yöntemlerinden faydalanabilirsiniz.